 |
| Svetainės tvarkdarys |
 |
Užsiregistravo: 05 Spa 2006 01:16
Pranešimai: 27103
Miestas: Ignalina
|
Jerzy Ochmański. LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU
UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU SERIA HISTORIA NR 96 POZNAŃ 1981
https://static.tezeusz.pl/images/663/663488/2.jpg
Часть книги:
http://www.oszmianszczyzna.pl/ochmanski.pdf
Вся книга - Jerzy Ochmański. LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... opic_id=31
» 1. ROZWÓJ I WYNIKI BADAN NAD WSCHODNIĄ GRANICĄ LITEWSKO-RUSKĄ OKRESU WCZESNOHISTORYCZNEGO DO XVI WIEKU
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... toryid=116
» 2. ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... toryid=124
» 3. WALKA LITWY Z RUSIĄ O GRANICĘ POLITYCZNĄ DO XIII WIEKU
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... toryid=125
» 4. POGRANICZE LITEWSKO-KRYWICKIE W EPOCE PLEMIENNEJ
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... toryid=126
» 5. KWESTIA ZASIĘGU OSADNICTWA LITEWSKIEGO I RUSKIEGO NA POGRANICZU WSCHODNIM W XIII WIEKU
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... toryid=127
» 6. STOSUNKI WYZNANIOWE NA POGRANICZU LITEWSKO-RUSKIM DO POŁOWY XVI WIEKU
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... toryid=128
» 7. WSCHODNIA GRANICA LITEWSKA W ŚWIETLE TOPONOMASTYKI
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... toryid=129
» 8. ZASIĘG LITEWSZCZYZNY NA WSCHODZIE W ŚWIETLE INWENTARZY DÓBR ZIEMSKICH Z KOŃCA XVI WIEKU
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... toryid=130
» 9. WYSPY LITEWSKIE W GŁĘBI BIAŁORUSI W XIV - XVI WIEKU
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... toryid=131
»10. „LITHUANIA PROPRIA” I JEJ ZASIĘG NA WSCHODZIE W XV - XVI WIEKU
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... toryid=132
»11. WYNIKI BADAN, SPIS MAP, SPIS TREŚCI
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... toryid=133
LITHUANIAN ETHNICAL BOUNDARY IN THE EAST FROM THE ANCESTRAL EPOCH TILL THE SIXTEENTH CENTURY (Summary)
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... toryid=134В XV-XVI вв. Березина считалась естественным рубежом между Литвой и Русью.
Впервые это отметил польский хронист Ян Длугош; в дальнейшем к этому представлению охотно апеллировали политики (так, в 1499 г. Иван III требовал от Александра Литовского «русских панств всех от Литвы, аж по Березину реку», а в 1549 г. московские бояре заявляли литовским послам: предки Ивана Грозного владели всеми русскими городами, «а рубеж был тем городом с Литовской землею по Березыню»)".
*******************************************************************
"Широкая карта"
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/c ... entury.png
"Широкая карта"
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/c ... -obrez.png
Cсылки
Jerzy Ochmański. LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU:
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... opic_id=31
» 1. ROZWÓJ I WYNIKI BADAN NAD WSCHODNIĄ GRANICĄ LITEWSKO-RUSKĄ OKRESU WCZESNOHISTORYCZNEGO DO XVI WIEKU
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... toryid=116
» 2. ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... toryid=124
» 3. WALKA LITWY Z RUSIĄ O GRANICĘ POLITYCZNĄ DO XIII WIEKU
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... toryid=125
» 4. POGRANICZE LITEWSKO-KRYWICKIE W EPOCE PLEMIENNEJ
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... toryid=126
» 5. KWESTIA ZASIĘGU OSADNICTWA LITEWSKIEGO I RUSKIEGO NA POGRANICZU WSCHODNIM W XIII WIEKU
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... toryid=127
» 6. STOSUNKI WYZNANIOWE NA POGRANICZU LITEWSKO-RUSKIM DO POŁOWY XVI WIEKU
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... toryid=128
» 7. WSCHODNIA GRANICA LITEWSKA W ŚWIETLE TOPONOMASTYKI
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... toryid=129
» 8. ZASIĘG LITEWSZCZYZNY NA WSCHODZIE W ŚWIETLE INWENTARZY DÓBR ZIEMSKICH Z KOŃCA XVI WIEKU
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... toryid=130
» 9. WYSPY LITEWSKIE W GŁĘBI BIAŁORUSI W XIV - XVI WIEKU
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... toryid=131
»10. „LITHUANIA PROPRIA” I JEJ ZASIĘG NA WSCHODZIE W XV - XVI WIEKU
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... toryid=132
»11. WYNIKI BADAN, SPIS MAP, SPIS TREŚCI
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... toryid=133
LITHUANIAN ETHNICAL BOUNDARY IN THE EAST FROM THE ANCESTRAL EPOCH TILL THE SIXTEENTH CENTURY (Summary)
http://www.tarnautojai.lt/memo/modules/ ... toryid=134
***********************************************************
Kazimieras Garšva. Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės paribių vietovardžiai
http://lndp.lt/diskusijos/viewtopic.php?t=3174
***********************************************************
Автоперевод (множество разных комбинаций разных языков) (перевод грубый, но смысл можно понять :) )
С литовского на русский (lietuviu - rusu)
http://tekstuvertimas.lt/lt-ru/Lietuviu ... tejas.html
С польского на русский (lenku - rusu)
http://tekstuvertimas.lt/lt-ru/Lietuviu ... tejas.html
(но надо в верхнем окошке списка языков слово lietuviu заменить на слово lenku)
P.S. Текст, который хотите перевести, надо скопировать в левое поле, а в правом появится перевод.
Jerzy Ochmański.
LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU
WSCHODNIA GRANICA LITEWSKA W ŚWIETLE TOPONOMASTYKI
http://www.laborunion.lt/memo/modules/m ... toryid=129
Vietovardžių su -iški paplitimas.
Do rzędu najbardziej rozpowszechnionych na Litwie form nazw miejscowych należą nazwy na -iszki, lit, -iškis; -iškė; -iškiai; -iškės132. Sufiks -iszki oznacza zwykle przynależność, wskazuje na imię (lub godność, /46/ stanowisko, urząd) osoby właściciela, względnie założyciela, lub pierwotnego mieszkańca osady, czy też przodka ludzi w niej żyjących133.
Nazwy na -iszki występowały na Litwie już w XIV wieku, o czym świadczy wcale szczegółowa mapa osadnictwa litewskiego do 1422 roku, opracowana przez H. Łowmiańskiego134. Z biegiem czasu ilość nazw na -iszki ulegała ciągłemu zwiększaniu, gdyż ta forma okazała się szczególnie produktywną, a to w wyniku rozwoju własności ziemskiej, kiedy nazwy nowych (a niekiedy i starych) wsi urabiano od chrześcijańskich imion właścicieli ziemskich.
Powszechność nazw na -iszki zwróciła oczywiście uwagę badaczy — językoznawców. Badania nad nimi zapoczątkował znany polski lituanistą J. Safarewicz, który przedstawił rozmieszczenie nazw na -iszki na szczególnie interesującym obszarze — na pograniczu litewsko-słowiańskim135. Wybór tematu okazał się trafny, a wyniki studium J. Safarewicza weszły do literatury zarówno językoznawczej, jak i historycznej oraz etnograficznej.
J. Safarewicz wyznaczył następująco granicę nazw na -iszki: na zachód od Brasławia, Dzisny, na zachód od Postaw, na północ od Naroczy i Miadzioła, na północny zachód od jeziora świr, ale na południowy wschód od dolnego Świru, skąd na południowy zachód, zostawiając Oszmianę na zachód, potem wzdłuż linii Mołodeczno-Wołożyn, Berezyna niemeńska i tuż na północ od Niemna omijając Lidę, ale na południe od Szczuczyna.
Zaznaczył, że „Na mapie oznaczono wschodnią granicę gmin liczących co najmniej 4% nazw na -iszki. Sporadycznie nazwy te sięgają Mińska Litewskiego, Kiecka, Słonima, Wołkowyska, Białegostoku i Tykocina". Autora uderzyła „zgodność jaka zachodzi między wytyczoną tak linią a granicą religijną na tych terenach, mianowicie granicą przewagi katolicyzmu albo prawosławia. Nasuwa to hipotezę, że granica ta odbija stosunki dawniejsze".
J. Safarewicz uważa, że jest to „linia przebiegająca przez teren puszczy międzyplemiennej, dzielącej niegdyś Litwę od Rusi [. . .] Odcinek między górnym biegiem Wilii a Puszczą Nalibocką jest terenem mieszanym, tędy bowiem przebiegał szlak komunikacyjny z zachodu na wschód — kolonizacja puszczy międzyplemiennej nastąpiła zapewne w w. XIV, /47/ może XV, bo w w. XVI żywioł litewski cofa się już wyraźnie pod naporem Słowiańszczyzny"136.
Praca J. Safarewicza, który później (1(956 r.) ogłosił jej inną wersję 137, pozbawioną wszakże syntetycznych wniosków z roku 1947, oparła się jednak na niepełnej podstawie źródłowej. Autor rozporządzał bowiem tylko danymi Lietuviškoji Enciklopedija, obejmującymi jedynie litery A-D. Stąd też mimo wszystko wywody jego, choć przyjęte przez niektórych badaczy (W. Hołubowicz, M. J. Grinblat), należy uznać za prowizoryczne. Słusznie zwrócił uwagę 'W. A. Żuczikiewicz, że formant -iszki występuje dalej na wschód od wskazanej przez J. Safarewicza linii138.
Przydatność badań nad rozmieszczeniem nazw na -iszki dla wyznaczenia granic etnograficznych Litwy nawet dla XIII - XIV w. została zaakceptowana również przez K. Pakštasa 139.
Niemal kompletny zbiór nazw na -iszki leżących poza terytorium dzisiejszej Litwy na obszarze białoruskim zestawili w roku 1968 białoruski badacz M. W. Biryła i litewski językoznawca A. Vanagas. Ustalili oni, że na przyległych do Litwy obszarach białoruskich istnieje 570 nazw na -iszki, które nosi 656 miejscowości. Ogromna ich większość występuje w pięciu rejonach: Brasław — 227, Oszimiana — 138, Postawy — 83, Ostrowiec — 62, Woronowo — 48, razem 558 nazw. W rejonach Lidy i Smorgoń nazwy te występują sporadycznie 146.
Badania M. W. Biryły i A. Vanagasa w całej pełni potwierdziły założenia J. Safarewicza o reprezentatywności nazw na -iszki dla zasięgu litewszczyzny na wschodzie. Okazało się bowiem, że w grupie litewskich formantów nazw miejscowych nazwy na -iszki są najbardziej charakterystyczne, a przez to łatwe do rozpoznania a zarazem i najliczniejsze. Inne bowiem nazwy miejscowe swą liczebnością ustępują znacznie -iszkom. Tak więc nazw na -any/jany stwierdzono 334 dla 424 miejscowości, -uny — 154 dla 188 miejscowości, -ejni — 73 dla 107 miejscowości, -uki — 105 dla 140 miejscowości. Kartografowanie tych nazw nie dało jednoznacznego wyniku: rozrzucone są one właściwie po całej Białorusi z dużym natężeniem na oobszarze wyznacznym przez formant — iszki. /48/ Nazwy na -jeli/uli, -oli/ali, -uci, -ojci, -ini/yni, -iny właściwie pokrywają się z zasięgiem nazw na -iszki. Potwierdza się tym samym dawny litewski charakter obszaru na wschód od dzisiejszej Litwy, wyznaczonego przez nazwy na -iszki.
Na północy nazwy na -iszki pomiędzy Dźwiną a Dzianą sięgają linii: Dumaryszki pod Krasławką, Szaszkiszki, Kowaliszki i omijając Brasław od zachodu ciągną się nad jeziorami S nudy (Balowiszki), Strudy (Kleipaniszki, Gajżyszki, Kokaniszki), Drywiaty, ciągną się na południe (Petkunisziki, Purwieniszki, Szurdiszki) omijając Jody od zachodu. Od Jeziora Bagińskiego nazwy na -iszki ciągną się na południe wzdłuż rzeki Dryświaty (Błaszyszki, Petryszki, Ostrowiszki) do rzeki Dzisny na wysokości Kozian, a następnie biegną na południe w 'kierunku jeziora Miadzioł (Rymadziszki, Moskaliszki, Boraniszki, Niewiaryszki) omijając Postawy, następnie poprzez Olechniszki skręcają na zachód na Komaje, na Koczaniszki, Grubuczyszki (przed Łyntupami od wschodu), zostawiają na wschodzie jezior Świr, poprzez Niestaniszki, Żodziszki, postępują dalej na wschód na Martyszki, Komaryszki.
Obszary nadwilejskie: Smorgonie — Siwica — Łosk a następnie Bogdanów — Hołszany na zachodzie, jak również ziemie nad Berezyną niemeńską i Isłoczą od Wiszniewa na wschód po Jerszewicze — Gródek, w zasadzie nie wykazują nazw na -iszki (wyjątek stanowią Jasiniszki pod Zabrzeziem).
Nazwy na -iszki w małej ilości występują między Iwieńcem a Gródkiem (Wasiszki, Rassoliszki, Pogoreliszki, Gruntiszki, Gierducisziki, a także Goruciszki na wschód od Starynek, Antoniszki nad Ptyczą koło Nowego Dworu na południe od Zasławia), gdzie jednak znalazły naturalne podłoże etniczne, o czym świadczy obfita litewska toponomastyka tych okolic. Należy więc przy ustalaniu wschodniej granicy litewsko-ruskiej uwzględnić również obszar występowania odosobnionej grupki nazw na -iszki między Iwieńcem a Gródkiem.
Kontrola wyników dociekań J. Safarewicza prowadzi do wniosku, że granicę nazw na -iszki należy prawie na całej jej długości przesunąć nieco na wschód. Zwłaszcza linia Mołodeczno — Wołożyn jako granica nazw na -iszki nie znajduje potwierdzenia. Na tym odcinku wschodni zasięg nazw ma -iszki sięga znacznie dalej na wschód i południe pod Dekszniany i Iwieniec. Dla wieku XVI, kiedy to istniała gęstsza niż później sieć parafii katolickich na rubieży oszmiańsko-mińskiej, wniosek J. Safarewicza o pokrywaniu się nazw na -iszki z granicą przewagi katolicyzmu nie traci ważności: korektura granicy nazw na -iszki na odcinku Dekszniany — Iwieniec pozwala bowiem uzgodnić tę linię z rozmieszczeniem parafii katolickich na pograniczu oszmiańsko-mińskim.
130 O. Hedemann, Historia powiatu braslawskiego, Wilno 1930, s. 48.
131 Liczne przykłady tej polityki przymusu religijnego wobec unitów przytoczył O. Hedemann, Historia powiatu braslawskiego, s. 185 - 213.
132 Charakterystykę litewskich nazw miejscowych daje S. Tarvydas, Lietuvos vietovardžiai, Vilnius 1958.
133 Litewskie -iszki zdają się łączyć w sobie nazwy patronimiczne, rodowe i dzierżawcze, co odpowiada trzem kolejnym fazom tworzenia się nazw miejscowych.
134 H. Ł o w m i a ń s k i, Studia, t. II, op. cit., mapa na końcu tomu.
135 J. Safarewicz, Rozmieszczenie nazw na -iszki na pograniczu słowiańsko-litewskim, „Sprawozdania Polskiej Akademii Umiejętności", t. XLVIII, Kraków 1947, s. 45-47 z mapką.
136 Tamże, s. 46 - 47.
137 J. S a f a r e w i c z, Litewskie nazwy miejscowe na -iszki, „Onomastica", t. II, Wrocław 1956, s. 15 - 63.
138 V. A. Ž u č k e v i č, Toponimika Belorussii, op. cit., s. 72.
139 K. Pakštas, Lietuvių tautos plotai ir gyventojai, „Lietuvių Enciklopedija", t. XV, s. 432.
140 M. V. Biryla, A. Vanagas, Litouskija elementy u belaruskaj anamastyce, Minsk 1968, s. 10. Tymczasem V. A. Ž u č k e v i č, Toponimika Belorussii, s. 76 na 25 597 nazw miejscowych na Białorusi znalazł zaledwie 495! Również. M. V. Biryla i A. Vanagas nie zebrali wszystkich nazw litewskich z terenu Białoruskiej SRR, pominęli nazwy na -szty: Bakszty, Berszty; -ejsze: Borejsze.Jerzy Ochmański.
LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU
STOSUNKI WYZNANIOWE NA POGRANICZU LITEWSKO-RUSKIM DO POŁOWY XVI WIEKU
http://www.laborunion.lt/memo/modules/m ... toryid=128
(39)Na pograniczu litewsko-ruskim w średniowieczu do 1595 roku, kiedy zawarto unię kościelną, istniały tylko dwa obrządki chrześcijańskie: katolicki i prawosławny, po roku 1595 doszedł jeszcze trzeci — unicki.
Wielokrotnie przytaczane w literaturze dane o ilości katolików d prawosławnych w guberni wileńskiej w końcu XIX wieku dowodzą, że katolicyzm niezmiennie utrzymywał 'tu swój stan posiadania. Ten sam odsetek katolików — 70% daje się bowiem stwierdzić w roku 1790 dla dawnego województwa wileńskiego, jak i dla guberni wileńskiej w 1897 roku111.
Tedy granica zasięgu katolicyzmu na Wileńszczyźnie w końcu XVIII wieku powinna w pełni odpowiadać zasięgowa języka litewskiego we wcześniejszej epoce. Dziwne, że dotąd w literaturze dotyczącej zasięgu litewszczyzny na wschodzie na tego rodzaju dane zwracano bardzo mało uwagi.
Nawet cenne dane, jakie w swych studiach przytoczył francuski geograf E. Reclus jeszcze w 1880 roku, są właściwie nieznane. E. Reclus, zebrawszy informacje o stosunkach wyznaniowych w guberni wileńskiej, wyznaczył granicę większości katolickiej na Wileńszczyźnie.
Na odcinku wschodnim granica między większością katolicką a prawosławną biegła na wschód od Brasławia na Koziany, Postawy, jezioro Narocz, Smorgoń, na Oszmianę, którą omijała od wschodu, stąd do Niemna (pomiędzy rzekami Gauja i Berezyna) i Niemnem pod Szczuczyn. Poza tą granicą pozostawały wcale rozległe wyspy katolicyzmu, zwłaszcza na południe od rzeki Dzisny, koło Mołodeczna i Wołożyna, na północ od Mińska (Hajna).
Według dociekań E. Reclusa wyznanie stanowi najlepsze kryterium granicy etnicznej, pokrywa się z nią112.
Wyników badań E. Reclusa w zasadzie nie podważa statystyka zmian w proporcji między katolikami a prawosławnymi w guberni wileńskiej za okres 1858-1868/1871-897113: /40/
Ludność katolicka (K) i prawosławna (P) na Wileńszczyźnie w drugiej polowie XIX w. (w procentach)
Powiaty
1858
1868/1871
1897
K P K P K P
Wileński - 3.8 81.5 6.8 86.6 5.4
Trocki - 4.3 81.8 4.8 85.4 3.4
Lidzki - 23.8 65.6 27.6 64.2 25.5
Święciański - 12.2 87.2 10.8 80.1 14.4
Oszmiański - 24.5 60.9 32.6 57.4 32.3
Wilejski - 50.3 29.8 63.0 32.1 58.9
Dziśnieński - 53.8 29.8 64.7 33.3 59.7
Zmiany w stosunkach wyznaniowych nie były zbyt poważne: katolicyzm zyskał w powiatach wileńskim, trockim, dziśnieńskim, prawosławie rozszerzyło się niezbyt znacznie w powiatach: lidzkim, oszmiańskim, święciańskim i dziśnieńskim.
Dane E. Reclusa wykorzystał jak dotąd K.Pakštas, wybitny znawca problematyki granic Litwy, doskonale obeznany z (literaturą przedmiotu, który jednak nie prowadził samodzielnych badań źródłowych 114. Na wartość informacji zebranych przez E. Reclusa i jego koncepcję zwrócił też należną uwagę V. Žemaitis, badacz pasjonujący się sprawą granic Litwy 115.
Niezależnie od pracy E. Reclusa na tę samą metodę ustalania granicy etnicznej zwrócił uwagę wybitny historyk litewski (a po roku 1918 polityk i dyplomata) P. Klimais. W treściwej pracy Litwa, jej mieszkańcy i granice, wydanej u zarania odbudowy niepodległego państwa litewskiego, trafnie wywodził, że „linia graniczna, oddzielająca katolików i prawosławnych, jest w gubernii wileńskiej jednocześnie i linią etnograficzną między Litwinami a Rusinama" 116.
Należy ten Wniosek uściślić: nie jest to linia między Litwinami a Rusinami w początku XX wieku, gdyż wtedy obraz etnograficzny Litwy wschodniej pod wpływem polonizacji i rusyfikacja ukształtował się bardzo dla żywiołu litewskiego niekorzystnie. Linia ta to odbicie starej granicy etnograficznej litewsko-ruskiej, sięgającej głębokiej przeszłości. Granicę tę P. Klimas określił na podstawie statystyk rosyjskich następująco: powiaty Dzisna i Wilejka prawie całkowicie były prawosławne, katolicy utworzyli tylko małe wysepki. /41/ „W powiecie święciańskim prawosławni zajmują kąt koło Wilii.
W powiecie oszmiańskim linia graniczna przechodzi przez Smorgonie, Oszmianę — stąd wąskim pasmem biegnie ku powiatowi wileńskiemu, niedochodząc Taboryszek i Turgiel — po czem znów się odchyla ku zachodowi i pozostawia katolikom cały obszar na zachód od Graużyszek, Olszan, Trab i Łozdun. Wyspy katolickie oznaczone są koło Wiszniewa į pogranicza gubernii mińskiej", zaś powiat łidzki „ma wygląd zamieszkałego przez katolików"117. W ogólnym zarysie rezultaty dociekań p. Klimasa zgodne są z ustaleniami E. Reclusa, choć brak szczegółowszych opisów u obu autorów utrudnia porównanie wyników ich studiów.
Wytyczeniem granicy ludności „starokatolickiej" na współczesnym pograniczu litewsko-białoruskim zajął się białoruski etnograf M. J. Grinblat na podstawie badań terenowych. Autor odróżnia dwa rodzaje katolików: Białorusinów, którzy z wyznania unickiego przeszli na katolicyzm, a których odlegli przodkowie byli (prawosławnymi; Litwinów — którzy ulegli rutenizacji, ale wytrwali przy katolicyzmie — zaś wyznania unickiego na ziemiach przez nich zamieszkałych nie było.
Zakreślone przez M. J. Grinblata na mapie terytorium zbiałoruszczonych Litwinów katolików obejmuje na wschodzie: cały rejon Woronowo, północną część rejonu Iwie, prawie cały rejon Oszmiana, cały rejon Ostrowiec, północno-zachodnią część rejonu Smorgoń, zachodnią i północną część rejonu Świr, zachodnią część rejonu Postawy, zachodnią część rejonu Widze i zachodnią część rejonu Brasław 118. Zasięg wschodni zibiałoruszczonych katolików-Litwinów odpowiada w przybliżeniu granicy etnicznej ustalonej przez H. Łowimiańiskiego dla XIII wieku, ale znacznie ustępuje zasięgowi litewskich nazw miejscowych na -iszki.
Autor przyznaje, że tam, gdzie od końca XIV wieku masowo chrzczono ludność w obrządku katolickim, tam oczywiście mieszkali Litwini. Sądzi też, że proces slawizacji tej ludności zaczął się nie prędzej niż w XV - XVI wieku, natomiast na wschodzie, w porównaniu do wskazanych terenów, miał on miejsce wcześniej119. Wniosek ten, oparty jedynie na domyśle, nie ma wartości dowodowej, zresztą autor na jego poparcie nie przytoczył żadnych materiałów historycznych.
Źródła historyczne pozwalają w znacznym stopniu uzupełnić cenne spostrzeżenia E. Reclusa, jak i M. Grinblata, gdyż w odległej przeszłości /42/ zasięg katolicyzmu na pewnych odcinkach wschodnich granicy litewszczyzny był o wiele większy.
Wschodnią granicę litewszczyzny w połowie XVI wieku można wyznaczyć w przybliżeniu na podstawie sieci parafialnej. Otóż na 259 parafii w diecezji wileńskiej — największa ilość, bo 53 parafie, zgrupowana była w rozległym powiecie oszmiańskim, natomiast w tym czasie w sąsiednim województwie mińskim istniało ich tylko 16120.
Parafie w powiecie oszmiańskim w 1553 roku
1. Bijuciszki
2. Bogdanowszczyzna
3. Chożów
4. Daugieliszki
5. Daniuszów
6. Dołhinów
7. Dory
8. Duniłowicze
9. Dziewieniszki
10. Gieranony
11. Graużyszki
12. Hermaniszki
13. Holszany
14. Horodziłów
15. Hruzdów
16. Kobylnik
17. Krewo
18. Kurzeniec
19. Lebiedziew
20. Lipniszki
21. Łotwa
22. Łosk
23. Łosokino
24. Łyntupy
25. Mile
26. Miadzioł
27. Niestaniszki
28. Oduciszki
29. Ostrowiec
30. Oszmiana Nowa
31. Oszmiana Stara
32. Pierszaje
33. Postawy
34. Subotniki
35. Sakowicze
36. Sieniszki
37. Siwica
38. Soły
39. Smorgonie
40. Surwiliszki
41. Święciany
42. Świr
43. Świrany
44. Traby
45. Twerecz
46. Wisznie w
47. Wojstom
48. Wołkołata
49. Wołożyn
50. Zabrzezie
51. Zygmunciszki
52. Żodziszki
53. Żuprany
Parafie w powiecie mińskim w 1553 roku
1. Chołchio
2. Dubrowy
3. Hajna
4. Jerszewicze
5. Iwieniec
6. Kamień
7. Krasne Sioło
8. Kojdanów
9. Mińsk
10. Mołodeczno
11. Mogilna
12. Naliböki
13. Ostroszyce
14. Radoszkowicze
15. Wiazyń
16. Wołma
Leżące na (pograniczu oszmiańsko-mińskim parafie: Nałiboki, Wiszniew, Iwieniec, Pierszaje, Jerszewicze, Dubrowy, Radoszkowicze, Krasne Sioło, Mołodeczno, Wiazyń, Dołhinów, Wołkołata, Duniłowicze, wyznaczają mniej więcej zasięg ludności katolickiej, a więc litewskiej z języka lub pochodzenia.
Zasięg tych kresowych parafii na odcinku Nałiboki — Radoszkowicze pokrywa się mniej więcej z granicą litewsko-ruską w epoce plemiennej. Zgodność obu rubieży w okresie od X do /43/ XVI wieku świadczy o trwałej stabilizacja stosunków etnicznych na tym obszarze.
Wymienione parafie w 1744 roku obejmowały następującą ilość wsi (z miejscowościami parafialnymi)121:
Naliboki 6 Krasne Sioło 34
Kamień 40 Mołodeczno 34
Iwieniec 22 Wiazyń —
Pierszaje — Dołhinów 16
Jerszewicze — Wołkołata 38
Dubrany — Duniłowicze 29
Radoszkowicze 65 (z Wiazyniem)
— parafie od drugiej połowy XVI wieku nie istniejące
Zasięg ludności ruskiej na terenie pogranicznym litewsko-ruskim wyznacza sieć cerkwi. Najdalszy w początku XVI wieku zasięg cerkwi prawosławnych (pominąwszy Wilno, gdzie żywioł ruski i prawosławie były silne) wyznaczają cerkwie w Brasławiu, Smorgoniach i Chożowej, wszystkie wzmiankowane już w 1.5)22 roku122. Z drugiej strony wczesne fundacje kościołów katolickich w tychże miejscowościach: Brasław — około 1422, Chożowa — około 1489, Smorgonie — 1503, dostarczają dowodów na obecność żywiołu litewskiego w tych samych okolicach.
Mieszane etnicznie były w wieku XV okolice Ikażni, skoro sekretarz ruski W. fcs. Aleksandra, prawosławny z rodu Iwaszko (Jan) Sapieha przeszedłszy na katolicyzm wyjednał w 1501 roku od papieża Aleksandra VI przywilej na założenie kościoła parafialnego św. Ducha w Ikażni, aby w nim mszę odprawiali księża ,.łacińscy" i ruscy wedle obrządku katolickiego dla wiernych, którymi będą „tam Latini, quam Rutheni" 123.
Wykaz cerkwi dla powiatu oszmianskiego pochodzi z XVII w., kiedy wszędzie panowała tam już unia kościelna. Cerkwie unickie znajdowały się wówczas w następujących miejscowościach 124: Bakszty, Bieńka, Wołożyn, Holszanó, Horodziłów, Horodek, Hruzdów, Daubienie, Dubina, Zabrzezie, Mikołajów, Zalesie, Krewo, Łosk, Mysz, Połoczany, Słowiensk, Smīrgonie, Sułki, Traby, Juraciszki 125.
Statystyka kościołów katolickich i cerkwi unickich w powiatach brasławskim /44/, oszmiańskim, mińskim i połockim w połowie i w końcu XVIII wieku {1790 r.) jest następująca 126.
Stytystyka kościołów (1744) i cerkwi (1748)
Cerkwie w dekanatach Kościoły w dekanatach
Oszmiański 26 Oszmiański 15
Dołhinowski 29 Świrski 15
Miadziolski 22 Brasławski 19
Miński 46 Miński 15
Radoszkowicki 14
Razem: 123 78
Statystyka kościołów i cerkwi wiejskich i miejskich w 1790 roku127
Powiat Wiejskie Miejskie
Kościoły Cerkwie Kościoły Cerkwie
Brasławski 9 5 10 11
Miński 17 142 3 3
Połocki 4 72 8 13
Postawski 15 47 21 10
Oszmiański 14 19 12 8
Razem: 59 285 54 45
W całym W. Ks. Litewskim istniało w roku 1744 w diecezji wileńskiej 425 kościołów parafialnych (w tym 1,3 (filii), natomiast cerkwi unickich w latach 1748/1749 było 566 128. Inny obraz daje statystyka państwowa z roku 1790: kościołów katolickich było wtedy 436, cerkwi grecko-unickich 1182, dyzunickich 146, zborów 33, razem 1796 świątyń129.
Badając stosunki wyznaniowe na terenie powiatu brasławskiego O. Hedemann stwierdził, że zachodnia część powiatu była w końcu XVIII wieku katolicka, wschodnia zaś unicka. Granica między obu wyznaniami przebiegała po łamanej, wyznaniowo mieszanej linii: Druja, Ikaźń, /45/ Bohiń, Koziany.
Ludność katolicka zajmowała przeszło połowę powiatu. Autor oblicza, że ma około 61 tys. (mieszkańców powiatu brasławskiego około roku 1789 katolicy liczyli 34 tys., unici — 23 tys., resztę — 2 tyc. Żydzi, 2 tys. — prawosławni, staroobrzędowcy; były też garstki protestantów i mahometan 130. Unia kościelna zawarta w Brześciu w 1595 roku poważnie zatem ograniczyła obrządek prawosławny, którego wyznawcy prawie w komplecie przystąpili do kościoła grecko-katolickiego.
Można założyć, że w odległej przeszłości, w XVI wieku, stosunek liczbowy między wyznawcami obrządku katolickiego a prawosławnego był mniej więcej taki sam, jak w wieku XVIII pomiędzy katolikami a unitami, to znaczy kształtował się jak 34 : 25, czyli 58% : 42%. Zniesienie unii przez Katarzynę II w roku 1794 i późniejsza polityka władz carskich, niejednokrotnie narzucająca unitom przymusem wyznanie prawosławne131, spowodowały odrodzenie się obrządku ortodoksyjnego w powiecie brasławskim.
Nie wpłynęło to jednak w sposób istotny na liczebność wyznawców katolicyzmu. W świetle danych z końca XVIII wieku stosunki wyznaniowe na pograniczu litewsko-ruskim wykazywały wyraźną mniejszość wyznawców obrządku grecko-katolickiego (w przeszłości prawosławnego).
Sprawdzenie tej tezy jest trudne w oparciu o współczesne źródła historyczne, to jest głównie na podstawie inwentarzy majątkowych, zawierających imiona i nazwiska (właściwie patronimica i przezwiska) mieszkańców poszczególnych majątków. Inwentarzy takich bowiem dopiero z XVI wieku, poczynając od drugiej połowy tego stulecia, dla wschodnich kresów litewszczyzny zachowało się zaledwie kilka.
Możliwe jest natomiast i uzasadnione, dla sprawdzenia słuszności tezy o pokrywaniu się wschodniego zasięgu parafii katolickich z zasięgiem języka litewskiego, przytoczenie (danych toponomastycznych świadczących o rozprzestrzenieniu nazw miejscowych pochodzenia litewskiego.
111 J. Ochmański, Zaludnienie Litwy w roku 1790, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Historia", z. 7, Poznań 1967, s. 277.
112 E. Reclus, Nouvelle Geographie Universelle, vol. V, Paris 1880, s. 428 -- 429 i mapka na s. 429. Autor ten dysponował danymi z roku 1865 i dokonał szacunkowego obliczenia katolików w guberniach zachodnich Rosji dla roku 1879 dochodząc do liczby 1 mln 900 tys.
113 S. Wysłouch, Ziemia oszmiańska, op. cit., s. 25.
114 K. Pakštas, Earliest Statistics of nationalities and religious in the territories of Old Lithuania 1861, „Commentationes Balticae", t. IV/V, Bonn 1958, s. 209 z mapką E. Reclusa.
115 V.Żemaitis, Lietuviški vandenvardžiai ir pilkapiai nuo Vyslos iki pat Maskvos, Chicago 1972, s. 21.
116 P. Klimas, Lietuva, jos gyventojai ir sienos, Vilnius 1917, przekład polski (dostępny dla mnie): Litwa, jej mieszkańcy i granice, Wilno 1919, s. 27.
117 P. Klimas, Litwa, op. cit., s. 28.
118 M. J. Grinblat, K voprosu ob učasti litovcov v etnogeneze belorussov, „Voprosi etničeskoj istorii narodov Pribaltiki", Moskva 1959;, s. 528-538, tenże, Belorusy, op. cit., s. 158, 160.
119 Tamże, s. 539.
120 J. Ochmański, Biskupstwo wileńskie w średniowieczu, Poznań 1972, s. 73, 75. Parafię Mołodeczno z powiatu oszmiańskiego należy przesunąć do powiatu mińskiego, zaś parafię Siwica z mińskiego do oszmiańskiego.
121 Synodus, op. cit., r. 1744.
122 Archeagrafičeskij Sbornik Dokumentov otnosjaščichsja k'istorii severozapadnoj Rusi, t. VI, Vil'na 1869, s. 13, 14. Pod r. 1590 wspomniano cerkiew w Krajsku, Akty izdavaemye Vilenskoju Archeografičeskoju Komisjeju dlja razbora drevnich aktov, t. XIV: Inventarii XVI stoletija, Vil'na 1887, s. 375 (dalej: AVAK).
123 Kodeks dyplomatyczny Katedry i diecezji wileńskiej, nr 484, s. 569.
124 Podkreślono miejscowości, w których istniały jednocześnie kościoły katolickie.
125 M. J. Grinblat, K voprosu ob učasti litovcev, op. cit., s. 534.
126 Statystyka kościołów na podstawie Synodus 1744; zestawienie cerkwii: Monumentą Ucrainae Historica, t. VI, Romae 1968, s. 249 z roku 1752, ale „iuxta visitationem generalem 1748 et 1749".
127 Summariusz dymów wszystkich województw i powiatów W[ielkiego] X[ięstwa] Lit[ewskiego] 1790 roku, Lietuvos Centrinis Valstybinis Istorinis Archyvas, Vilnius, sygn. 4067, 4070 (dwie nieco różniące się, ale i uzupełniające wersje).
128 Kościoły — Synodus 1744; cerkwie: Monumenta Ucrainae Historica, t. VI, op. cit., s. 249.
129 Summariusz dymów ..., op. cit. Statystyka ta nie dowodzi przewagi prawosławia na tych terenach, gdyż unickie w XVIII w. parafie były o wiele mniejsze od katolickich.
Jerzy Ochmański.
LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU
POGRANICZE LITEWSKO-KRYWICKIE W EPOCE PLEMIENNEJ
http://www.laborunion.lt/memo/modules/m ... toryid=126
(25)Żywioł litewski od niepamiętnych czasów cofa się na zachód pod naporem osadnictwa słowiańskiego. Ongiś, w II tysiącleciu przed naszą erą, jak dowodzą badania językoznawcze i archeologiczne72, Bałtowie — których odłamem są Litwini — zajmowali rozległe obszary między Bałtykiem a dorzeczem górnej Oki. Zasiedlali nie tylko swe historyczne siedziby, ale i dzisiejszą Białoruś73 oraz ziemię smoleńską, a także okolice Pskowa, Moskwy i Kurska. Słowianie zaś zamieszkiwali tereny na południe od Bałtów między Dnieprem a Odrą i dopiero później rozwinęli. ekspansję osadniczą na północ.
Kiedy Słowianie przerwali pasmo osadnictwa bałtyjskiego docierając daleko na północ aż po Ładogę i rozcinając na dwie części terytoria (26) bałtyjskie? Jest bowiem rzeczą pewną, że lud Goljad, istniejący jeszcze w XII wieku nad dopływem Oki górną Protwą, stanowił szczątek ludności bałtyjskiej74. Ważnej, a na ogół nie uwzględnianej dotąd w literaturze naukowej wskazówki historycznej o rozciągłości siedzib Bałtów w połowie I tysiąclecia naszej ery dostarcza historyk Gotów Jordanes. Koło roku 550 zanotował on, że nad ujściem Wisły żyją jacyś Vidivarii: „post quos ripam oceani Aesti tenunt, pacatum hominum genus omnino, quibus in austrum adsidet gens Acatzirorum Fortissima" 75.
Wedle świadectwa Jordanesa siedziby Aestiów, czyli Bałtów, ciągnęły się więc od oceanu, tj. Bałtyku, na wschód, aż po lud zwany Acatziri. Nazwa tego ludu z pozoru tylko przypomina Agathyrsów, -o których Hero-dot powiedział, że graniczą ze Scytia i Neurami, a zajmują tereny na północ od Dunaju nad rzeką Maria76. Jednakże od czasów Herodata upłynęło całe tysięclecie i Agathyrsi zniknęli bez śladu. Za to w V wieku naszej ery w stepach nadczarnomorskich na północ od Morza Azowskiego pojawił się lud Akaciri. Było to plemię turskiego pochodzenia, które stanowiło część hordy Hunów77. Ich to z pewnością miał na myśli Jordanes, który zarazem dał trafną charakterystykę obu ludów. Aesti — Bałtowie byli jak wiadomo ludem rolniczym, stąd ich (względne) pokojowe usposobienie, natomiast Acatziri jako stepowcy z natury rzeczy przejawiali wojowniczość.
Gdzie siedziby Bałtów stykały się z terenami zajętymi przez Akacirów? Najprawdopodobniej styk ten znajdował się na południowo-wschodnim krańcu osadnictwa bałtyjskiego, za którym już zaczynały się opanowane przez koczowników stepy. Krańcem tym było dorzecze Cny, dopływu Oki i górnego Donu. Na tym bowiem obszarze kończy się bałtyjska hydronomia, a zaczynają nomenklatury pochodzenia irańskiego i turskiego78. A zatem siedziby Bałtów, zgodnie ze wskazówką Jordanesa, ciągnęły się w połowie I tysiąclecia naszej ery nieprzerwanym (27) pasmem od ujścia Wisły aż po Cnę na wschodzie.
Wprawdzie H. Łowmianski sądzi, że informacja Jordanesa o graniczeniu Aestiów z Akacirami jest ścisła, ale — jego zdaniem — „już w IV w. pas osadnictwa bałtyjskiego został przerwany przez Słowian"79, jednak teza jego nie est przekonywająca. Słowianie bowiem pojawili się nad jeziorem Ilmeń, czyli w okolicach przyszłego Nowogrodu Wielkiego, nie wcześniej niż około VII wieku80. Mniej więcej w tym samym czasie rozwinęło się na późniejszej Białorusi osadnictwo Krywiczów. W świetle danych archeologicznych, a także językowych, Krywicze przybyli nad środkowy Niemen w drugiej połowie I tysięclecia naszej ery, nie prędzej jednak niż w wieku VII81.
O granicy etnicznej litewsko-ruskiej w dobie plemiennej można, jak to wykazał H. Łowmiański82, sądzić na podstawie rozmieszczenia nazw miejscowych typu Krywicze. Nazwy miejscowe, pochodzące od nazw plemiennych lub identyczne z plemiennymi, dają się podzielić na dwie grupy. Jedne z nich tworzą się na kresach osadniczych własnego plemienia na styku z obcym ludem lub plemieniem i dlatego bywają nierzadko przez swych sąsiadów określane nazwą właściwą całemu plemieniu, do którego należą. Są to nazwy plemienne peryferyjne czyli kresowe.
Druga grupa miejscowych nazw plemiennych to nazwy tych osad, które powstały w głębi obcego terytorium, przeważnie w drodze kolonizacji jenieckiej. Są to nazwy plemienne eksterytorialne, niestety nie przydatne dla badań nad rozwojem osadnictwa danego plemienia i jego granicami. Cenna za to jest grupa nazw plemiennych kresowych, a to z uwagi na ich archaiczność, bowiem często są one wcześniejsze od źródeł pisanych i zwykle nie późniejsze niż epoka upadku organizacji plemiennej. Powstanie państwa, które na Rusi wytworzyło się w IX - X wieku, doprowadziło do zanikania nazw plemiennych, ustąpiły one bowiem miejsca jednej nazwie Rusi, wspólnej dla całego kraju83.
Nazwa Krywicze ujawnia dłuższą żywotność, bowiem na Rusi wyszła z użycia dopiero w wieku XII84, a dłużej przetrwała u sąsiadów, skoro jeszcze (28) w początkach XIV wieku kronikarz krzyżacki Dusburg na określenie ziemi nowogródzkiej posłużył się terminem terra Crivicia 85, zaś Łotysze przechowali ją do dziś jako oznaczenie całej Rusi: Krievija. Nazwa plemienna Krywicze przetrwała na Litwie zapewne dłużej niż na Rusi w każdym razie w XIV wieku nie była już używana, bowiem źródła litewskie posługują się niezmiennie określeniami Ruś, ruski86. Tedy nazwy miejscowe w postaci Krywicze na pograniczu litewisko-ruskim nie mogą pochodzić z okresu późniejszego niż wiek XII - XIII, i wcześniejszego niż wiek VII - VIII.
Rozmieszczenie nazw Krywicze w dawniejszej ziemi połockiej i późniejszej mińskiej jest charakterystyczne. Wszystkie one znajdują się w zachodniej połaci ziemi połockiej i mińskiej i to na zachód od wzmiankowanych przez latopisy grodów na linii Słonim — Nowogródek — Mińsk — Izasławl (Zasław) — Łohojsk. Za najstarszy z tych grodów uchodzi Zasław, który miał być wzniesiony z polecenia W. ks. Włodzimierza Świętosławowicza dla jego syna Izjasława, a więc przed 1001 rokiem. Trudno wątpić w to, że Zasław powstał na rubieży litewsko-ruskiej jako strażniczy gród ruski, skoro tuż na zachód od miasta przetrwały litewskie nazwy miejscowe, jak Girniele, Girewicze, Polikszity, Sziwiły.
Czerpiąc wskazówki z rozmieszczenia miejscowości Krywicze H. Łowmiański ustalił dla epoki plemiennej następującą zachodnią granicę osadnictwa krywickiego: ciągnie się ona „długą wygiętą linią od miejscowości Krywicze nad rzeką Serweczą na wschód od jeziora Narocz poprzez 2 wsie na zachód od Rakowa (o 2 mile), wieś przy Niemnie na półn. zachód od Nowogródka, wieś przy rz. Zelwiance między Wołkowyskiem a Słonimem aż po 2 wsie w okolicach Pińska na półn. zachód i zachód od tego miasta — na obszarze niewątpliwie dregowieckim" 87. Dane H. Łowmiańskiego są niepełne, gdyż na odcinku zachodnim od Serweczy po Zelwiankę znalazł on tylko 5 miejscowości Krywicze.
Dalsze badania (29) pozwoliły wykryć jeszcze 3 osady Krywicze88. Pomocną dla ustalenia pogranicza litewsko-krywickiego w dobie plemiennej jest grupa nazw miejscowych typu Rusaki. Nazwy te są późniejsze, muszą bowiem pochodzić okresu, kiedy nazwa Ruś wyparła nazwę Krywicze, czyli przynajmniej ÕŲ - XIV wieku. Jakoż zgodnie ze spostrzeżeniem o późniejszej chronologii Rusaków daje się zauważyć, że osady te występują na ogół zawsze na zachód od linii wyznaczonej przez miejscowości Krywicze. Rusaki dają więc cenną wskazówkę o postępach osadnictwa ruskiego na pograniczu litewskim w okresie poplemiennym, średniowiecznym.
Rubież litewsko-krywicka daje się śledzić przy pomocy nazw Krywicze i Rusaki począwszy od Plisy. Pobliskie Krywicze wskazują na wczesną obecność żywiołu ruskiego w okolicy Plisy. Stąd osadnictwo ruskie posunęło się później znacznie na zachód, co uwidaczniają Rusaki, dwie osady na wschód i zachód od jeziora Głubokiego. Dokszyce stanowiły, zdaje się, wyspę osadnictwa litewskiego. Wyżej Dokszyc na wysokości osady Litewce zatrzymała się kolonizacja ruska z północy, ale dotarła pod Dokszyce chyba z południowego wschodu, na co by wskazywały poddokszyckie Krywiczanie.
Ominąwszy Dokszyce osadnictwo krywickie pociągnęło na południowy wschód na Budsław aż nad rzekę Serwecz, gdzie dwie wsie Krywicze wyznaczają dalszy odcinek granicy litewsko-krywickiej, a położone od nich 16 km na zachód Rusaki mówią o późniejszym przesunięciu tej granicy. Krywicze dotarli też do Kurzeńca, gdzie osady Litwinki i Rymsza położone były na skraju terenu litewskiego. Od Kurzeńca granica zawracała na wschód do rzeki Wilii i Ilii i otaczała półkolem wysuniętą na wschód placówkę litewszczyzny, zaznaczoną przez cztery osady Bakszty na północ od Radoszkowicz i przez Hajnę, jedną z pierwszych parafii katolickich w państwie litewskim, fundowaną przez Jagiełłę w 1387 roku.
Obecność żywiołu ruskiego na zachód od Zasławia w wieku X (pod koniec X w. powstał gród Izasławl) poświadczają Krywicze Wielkie i (30) Krywicze Małe, stanowiące wyraźny wtręt na obszarze litewskim, gdyż otoczone są przez »wsie o brzmieniu litewskim, jak wspomniane Girniele etc ze wschodu i Bakszty, Gierduciszki z zachodu. Linia Raków — Wołma odznaczająca się słowiańską toponomastyką stanowi dalszy odcinek granicy litewsko-krywickiej na wysokości Mińska. Rusaki na zachód od Rubieżewicz dowodzą, że Rusini przeniknęli na południe Wołmy później i skolonizowali okolice Derewny oraz Kamienia, zatrzymując się na błotach dopływów Berezyny niemeńskiej.
Na teren ziemi nowogródzkiej osadnictwo krywiokie wkroczyło prawdopodobnie od strony Mińska, ze wschodu. Krywicze nie przekroczyli jednak Niemna na północ od Nowogródka, gdyż świadczy o tym nie tylko osada Krywicze na lewym brzegu Niemna na wysokości miejscowości Iwie, ale i znana wiadomość o Wojsiełku, synu Mendoga. W połowie XIII wieku Wojsiełk, powiada łatopis, „uczynił sobie monastyr na rzece na Niemnie", między Litwą a Nowogródkiem89. Mniejsza o lokalizację tego monastyru, który najprawdopodobniej wzniesiony został w słynnym później Ławryszewie. Ważna jest wiadomość ogólniejsza, że między Litwą a Nowogródkiem w połowie XIII wieku granicę stanowił Niemen90.
Niemen jednak przekroczyli Krywicze, i to z terenu Nowogródczyzny, ale na zachód od Nowogródka. Dowodzą tego Krywicze położone na prawym litewskim brzegu Niemna, zaledwie parę kilometrów na zachód od Bielicy. Krywicze bielickie nie były osadą eksterytorialną, bowiem zarówno sama Bielica, jak i okoliczne wsie Krasnaja, Porecze, Biełowce, noszą nazwy czysto słowiańskie. W północno-zachodniej Nowogródczyź-nie zachodnia granica krywicka oparła się o rzekę Mołczadź. Za Mołczadzią bowiem utrzymała się, zasilona w końcu XIII w. przez uchodźców jaćwieskich ((dowodem wieś Jatwież na północ od Zdzięcioła), ludność litewska we włości zdzięciołskiej, W której język litewski, mimo oderwania tego obszaru od zwartego terytorium litewskiego, przetrwał do naszych czasów 91.
Zasiedlili też Krywicze okolice Słonima po linii Wysock—Derewna— —Słonim i posunęli się na północ klinem między rzekami Szczarą i Zelwą, aż po Niemen. Na Zelwie osadnictwo ruskie zatrzymało się, jak można (31) wnosić z położenia osady Krywicze na zachód od Dereczyna92. Ziemia wołkowyska, sądząc z licznie zachowanych na niej nazw litewskich, była podówczas i chyba też później, zamieszkała przez Litwinów, przynajmniej w części północnej od linii Dziergiele—Rupejki—Wołkowysk, a dalej Oszmiańce etc93. Sioło Jatwież tuż na zachód od Wołkowyska przemawia za ruskim osadnictwem (gdyby było cno litewskie — wieś zwałaby się Dainava). Gdyby obszar ten był jaćwieski, pojawienie się nazwy plemiennej Jaćwież byłoby na tym obszarze wykluczone.
Ekspansja ruska na zachód, na terytorium litewskie rozwijała się w czterech (głównych kierunkach: brasławskim, miadziolskim, wilejskim i berezyńskim. Te cztery kierunki wyznaczone zostały przez naturalne warunki geograficzne. Odcinek brasławski znajduje się między Dźwiną a ogromnymi błotami środkowej Dźisny i jej dopływów. Ekspansja ruska od strony Połocka mogła rozwijać się dwoma drogami — wzdłuż Dźwiny oraz z południowego (wschodu (konieczne było ominięcie jeziora Jednia z jego ogromnymi błotami) w kierunku na Pogost. Odcinek miadziolski to klin między dorzeczem środkowej Dziany a rozległymi mokradłami i puszczą dolnej Serweczy i Uzły, ciągnących się po jeziora Narocz i Świr.
Odcinek wilejski to tereny na południe od błot i borów uzdańsko-serweckich a środkową Wilią, której południowy, lewy brzeg na zachód od Wdazynia aż po ujście Uszy był dla osadnictwa niedostępny. Odcinek berezyński, złożony z dwóch szlaków, wyznaczały błota i puszcze środkowej Wilii (po Mołodeczno), a z drugiej nieprzebyte porośnięte lasem bagna Isłoczy, gdzieś od Pierszaj począwszy. Pośrodku tego obszaru płynie rzeka Berezyna, która powodowała rozwidlenie ekspansji osadniczej ruskiej na dwa szlaki wzdłuż jej lewego i prawego brzegu.
W świetle nazw miejscowych Krywicze można obecnie uściślić wywód H. Łowmiańskiego, który stwierdza, że w XII - XIII wieku granica polityczna litewsko-ruska biegła na ogól wzdłuż linii grodów ruskich: Grodno, Wołkowysk, Słonim, Nowogródek, Mińsk, Zasław i Łohojsk. Istotnie, była to — jak dowodzi ten uczony — „stara granica polityczna Rusi Kijowskiej, a przedtem plemienna dregowicka i krywicka, ustalona już chyba w dobie stabilizacji osadnictwa ok. VII w.
Jednak osadnictwo dregowickie i krywickie bardzo wcześnie przeniknęło poza ten obszar (32) pograniczny litewski, pustynny lub o słabym, zaludnieniu"94. Uściślenia są następujące: od Łohojska granica polityczna a zarazem etniczna litewsko-krywicka biegła na północ, zakręcała na Serweczę, by, ominąwszy litewskie Dokszyce od wschodu, osiągnąć rzeką i pewnie gród Dzisnę. Osadnictwo krywickie wcześnie też przekroczyło Niemen, a mianowicie na wysokości Bielicy, jednak większych postępów na prawym brzegu Niemna nie poczyniło. Rzeka Zełwa stanowiła na wysokości Wołkowyska granicę litewsko-krywicką, północna część przyszłego powiatu wołkowyskiego pozostała litewska. Po lewym brzegu Niemna pozostała wyspa osadnictwa litewskiego (z domieszką jaćwieską) — włość Zdzięcioł.
Granica etniczna litewsko-krywicka bardzo wcześnie, najpóźniej od XII wieku, przestała pokrywać się z granicą polityczną Litwy plemiennej :i księstwa połockiego. W głębi terytorium litewskiego jako gród strażniczy powstał koło połowy XI wieku gród księcia Briaczysława (1001 - 1044), zwany później Brasławiem95. Zabezpieczał on od strony litewskiej panowanie Połocka nad Dźwiną: na odcinku letgalskim bezpośrednią kontrolę nad dźwińską drogą wodną spełniały zawisłe od Połocka grody księstewka Kukenois i Gercike. W ślad za grodem w okolicach Brasławia pojawiło się i osadnictwo ruskie.
Na południowy wschód od Brasławia w epoce księstwa połockiego musiał uformować się ruski Pogost, którego nazwa nawiązuje do systemu skarbowego Rusi Kijowskiej, zaprowadzonego przez Olgę. W systemie tym pogost' oznaczał włość „ciągnącą" daniny do głównego sioła. Na odcinku zachodnim granicę osadnictwa ruskiego wyznaczają następujące większe miejscowości: Brasław, Pogost, Postawy, Miadzioł, Krywicze serweckie, Kurzeniec, Dubatówka, Ruskie Sioło nad Naroczą, Hanuta, Markowo, Lebiedziew, Łosk, Chołchło, Krywicze zasławskie, a dalej na południe Kamień i Słobodka. Wokół tych miejscowości wszędzie widnieje wiele osad o nazwach słowiańskich. Natomiast dużo nazw miejscowych litewskich skupiło się wzdłuż łamanej linii wyznaczonej przez miejscowości: Druja, Jody, Widze, Hoduciszki, Świr, Żodziszki, Wojstom (na zachód), Zabrzezie, Wołożyn, Pierszaje.
Nadto od strony Pierszaj głęboko w terytorium ruskim, aż po Hajnę ciągnął się klin osadnictwa litewskiego, którego kierunek wytyczają osady Bakszty (na zachód od Zasławia), Dekszniany, Bakszty (4 miejscowości) na północny wschód od Radoszkowicz. Na południowy zachód od Mińska nomenklatury litewskie, stanowiące przedłużenie pasma pierszajskiego, kończą się w okolicach Iwieńca. Granica ta na pewnych odcinkach wybiegała daleko na zachód od linii osad Krywicze i została najwidoczniej osiągnięta nie (33) w dobie plemiennej, ale później w czasach świetności Potocka, czyli do początku XIII wieku.
Kierunki ekspansji osadniczej Rusi połockiej na zachód od linii osad Krywicze wytyczają miejscowości typu Rusaki. Między osadnictwem litewskim a ruskim na wschodzie istniały na pięciu odcinkach masywy pogranicznych puszcz i nieprzebytych bagien, ale pogranicze litewsko-ruskie nie było w żadnym razie pustynią.
Na północnym pograniczu poważną przeszkodę dla osadnictwa stanowiło szerokie pasmo błot wokół jeziora Jelnia. Wielkie, porosłe lasem bagna nad środkową Dzisną od Kozian po Szarkowszczyznę i nad dopływami Dzisny, sięgające na północy jeziora Dryświaty, stanowiły dla osadnictwa dużą, ale niezupełnie niedostępną zaporę. Również wielkie pasmo puszczy i błot od dolnej Serweezy idące na jeziora Narocz i Świr, musiało stanowić granicę między Litwinami i Krywiczami. Rozległe błota i podmokłe bory od rzeczki Rybczanki ciągnęły się do Wilii, a za Wilią wzdłuż lewego brzegu rzeki Narocz i biegiem Sporwii łączyły się z puszczą między Serweczą a Świrem. Na południu granicę wschodnią między Litwą a Rusią zamykały ogromne, nie do przebycia i rosnące na mokradłach lasy nad Uszą i lewymi dopływami Berezyny.
Przebieg pogranicza litewsko-krywićkiego, odtworzony na podstawie źródeł toponomastycznych, daje się skontrolować za pomocą materiałów archeologicznych. Dane archeologiczne, zebrane przez F. D. Gurewicz, wytyczają — jak dotąd — granicę litewsko-ruską na przełomie I/II tysiąclecia n.e. w bardzo ogólnym tylko zarysie, co wynika z niedostatecznych jeszcze badań wykopaliskowych. Tym niemniej pozwalają one stwierdzać, że w drugiej połowie I tysiąclecia kurhany wschodniolitewskie obejmowały nie tylko okolice jezior Świr i Narocz96, lecz sięgały znacznie dalej na wschód po rzekę Serweczą (czyli po Krywicze Serweckie), po osadę Wołkołata, Gelenowo i Jelenowo. Również Radoszkowicze (i — ma się rozumieć — pobliskie Bakszty z Deksznianami) były w zasięgu osadnictwa litewskiego. Natomiast osadnictwo słowiańskie na przełomie obu tysiącleci dotarło do jeziora Miadzioł i przesunęło się na wschodni brzeg jeziora Świr w okolice Zaświrza. Dalej na zachód dotarli Krywicze na odcinku między Wilią a Berezyną. Zaludnili mianowicie okolice Horodziłowa (gdzie leżą Połoczany) aż po Wysokie pod Łoskiem w XI - XII wieku. W drugiej połowie I tysiąclecia Słowianie krywiccy zasiedlili też Nowogródczyznę i dotarli do rzeki Zelwy97. (34)
http://www.laborunion.lt/memo/images/li ... nica1_.jpg
1.„A Litwa ze swoich błot nie wyłaziła". Pogranicze litewsko-ruskie na wschodzie w VII - XI wieku
Dane archeologiczne (potwierdzają więc wnioski wysnute z toponomastyki i mają nad niani tę wyższość, że pozwalają względnie dokładnie datować postępy osadnictwa słowiańskiego po Świr i Łosk na pierwsze dwa stulecia II tysiąclecia. Archeologia świadczy również, zgodnie z (35) toponomastyką, że na obszarze pogranicznym na linii osad Krywicze po Swir-Łosk istniało osadnictwo zarówno litewskie, jak i ruskie obok siebie. Zabytki archeologiczne typu litewskiego istnieją bowiem na terenach słowiańskich i odwrotnie, wyspy ruszczyzny pojawiają się na terytorium litewskim98.
Widoczna łatwość, z jaką Krywicze opanowali i zasiedlili rozległe terytoria litewskie na Białorusi, nakazuje doszukiwać się przyczyn (powodzenia ich ekspansji. Jednak była to pewnie łatwość względna, gdyż proces zaludnienia Białorusi przez Słowian wschodnich trwał przynajmniej trzy stulecia (VII-X w.), jeśli nie (dłużej. W każdym razie, sukces Krywiczów na Białorusi północno-zachodniej, którą oni skolonizowali (południową zajęli Dregowicze) musiał być wynikiem z jednej strony ich przewagi organizacyjnej nad Bałtami, a z drugiej — słabością dotychczasowych włodarzy tej ziemi. Dane archeologiczne, zabrane przez L. W. Aleksejewa, świadczą, że przed przybyciem Słowian, osadnictwo bałtyjskie na Białorusi było rzadkie. W parze ze słabym zaludnieniem kraju musiała iść jego mała odporność na ekspansję Słowian.
* * *
72 Od strony językowej obecność Bałtów w dorzeczu górnej Oki i górnego Dniepru uzasadnił pierwszy M. Vasmer, Beiträge zur historischen Völkerkunde Osteuropas, t. I: Ostgrenze der baltischen Stämme, „Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-Historische Klasse", Berlin 1932, s. 637 - 666. Szczegółową analizę hydronimii tego obszaru dali V. N. Toporov, O. N. Trubačev, Lingvističeskij analiz gidronimov Verchnego Poddneprov'ja, Moskva 1962, wykazując przewagę nazw bałtyjskich. Bałtyjskimi nazwami wodnymi na Białorusi zajął się już K. B u g a, Die Vorgeschichte des Aistischen (baltischen) Stämme in Lichte der Ortsnamenforschung, „Streitberg Festgabe",. Leipzig 1924, po litewsku: Aisčių praeitis vietų vardu šviesoje; K. Būga, Rinktiniai raštai, t. III. Vilnius 1961, s. 551-583.
Spośród archeologów pierwszy V. V. Sedov, Sledy vostočno-baltijskogo pogre-balnoigo obrjada v kurganach drevnej Rusi, „Sovetskaja Archeologija", Moskwa 1961, nr. 2, s. 103 121, uzasadniał tezę o bałtyjskości tych ziem. Bor. też M. Gimbutas, Baits, London 1963; Walną zasługę położył tu P. N. Tretjakov inicjując w Związku Radzieckim badania nad problematyką bałtyjską, którą omawiał też w swej ostatniej większej monografii: Finnougry, Balty i Slovjane, Moskva 1966.
73 Bałtów na Białorusi reprezentuje w okresie od VII w. p.n.e. do III - IV w. n.e. kultura ceramiki kreskowanej. Zajmowała ona dzisiejszą środkową Białoruś po rzeka Druć i Usiaż na wschodzie, na północy sięgała górnej Dzisny, Uszaczy i Uły, na zachodzie ogarniała wschodnią Litwę po środkowy Niemen, na południu górny Niemen, średni bieg Ptyczy i Berezyny. Jej miejsce zajęła wyłaniająca się od III - IV wieku kultura bańczerowska i tuszemlska, zob. L. V. A 1 e k s e e v, Polockaja zemlja, op. cit., s. 205 - 206; Gistoryja Belarusskaj SSR, t. I, Minsk 1972, s. 58.
74 J. Antoniewicz, Tribal territories of the baltic peoples in the Hallstatt — La Tene and Roman periods in the light of archeology and toponymy,
„Acta Baltico-Slavica", t. IV, Warszawa 1966, s. 10 i nast.
75 Jordanes, Getica. Przekład rosyjski E. Skaržinskaja: O proischoźdåļii dejanijach Getov, Moskva 1960, s. 136.
76 Herodot, Dzieje, t. IV, s., 100; H. Łowmiański, Początki Polski, t. I, Warszawa 1963, s. 105.
77 M. I. Artamonov, Istorija Chazar, Leningrad 1962, s. 55-57.
78 V. V. Sedov, Balto-iranskij kontakt v dneprovskom levobereže, „Sovetskaja Archeologija", nr 4, 1965; tenże, Iz gidronimii volgookskogo meždurečija, „Pitannja onomastiki", Kyiv 1965, 285 - 290. Po,r. też O. N. Trubačev, Iz opyta isledovanija gidronimii Ukrainy, „Baltistica", t. IV, z. 1, Vilnius 1968, s. 48. Rzeka Cna ma bałtyjską etymologię; K. Būga, Rinktiniai raštai, t. I, Vilnius 1958, s. 527, t. III, s. 506, 885.
79 H. Łowmiański, Początki Polski, t. II, Warszawa 1964, s. 88. Otóż słowiańska (?) kultura zarubiniecka (II w.p.n.e. — II w.n.e.) docierała do Dniepru tylko do Berezyny naddnieprzańskiej. J. V. Kucharenko, Zarubineckaja kultura, Moskva 1964, mapa na s. 9 i tablica 1.
80 H. Łowmiański, Początki Polski, t. III, op. cit., s. 91.
81 F. D. Gurevič, Drevnosti belorusskogo Ponemanija, Moskva 1962, s. 76.
82 H. Łowmiański, Początki Polski, t. II, op. cit., s. 46, 92 i przypis 281 oraz mapka na s. 95.
83 H. Łowmiański, O znaczeniu nazwy „Ruś" w wieku X - XIV, „Kwartalnik Historyczny", nr 1, Warszawa 1957, s. 32 - 46.
84 PSRL, II, s. 292, 391 wzmianka z lat 1128 i 1162; J. Ochmański, Krywicze [w:] Słownik Starożytności Słowiańskich, t. II, z. 2, Wrocław 1965, s. 535. Podobnie żywa jest jeszcze w połowie XII w. nazwa plemienna, Wiatycze,, PSRLr II, s. 343.
85 P. Dusburg, Cronica terrae Prusiae, „Scriptores Rerum Prusicarum", Bd. I, Leipzig 1861, s. 180, lib. III, s. 322.
86 Widać to np. z listów Giedymina, Gedimino laiškai, wyd. V.T. Pašuto, I. V. Stal, Vilnius 1966.
87 H. Łowmiański, Początki Polski, op. cit., s. 93 przyp. 281. Jako kolonie krywickie na obszarze Dregowiczów bierze nazwy Krywicze badacz białoruski M. J. Grinblat, Belorusy, Očerki proischoždenija i etničeskoj istorii, Minsk 1968, s. 101 - 102. Autor nie zdawał sobie sprawy z tego, że nazwy miejscowe typu plemiennego są eksterytorialne i peryferyjne, wszystkie bowiem zalicza do grupy nazw eksterytorialnych. Niepotrzebnie też włącza do grupy nazw krywickich Krewno, Zakrewo i Krejwance, które są pochodzenia litewskiego i z Krywiczami nie mają wspólnego pochodzenia.
88 Są to Krywicze nad Plissą, Krywicze drugie nad Serweczą i Krywicze nad Bielicą. L. V. Alekseev, Polockaja zemlja, op. cit., s. 13 na swej mapie archeologicznych kultur wykazuje 10 nomenklatur Krywicze, w tym dwie na północ od Dźwiny. Atoli w tekście nie daje ich wykazu, toteż wolno podejrzewać, że pod nomenklatury Krywicze niepotrzebnie podciągnął on Krywsk pod Łoskiem, a w dolnym łuku Berezyny niemeńskiej umieścił nieznane tu Krywicze. Aleksejew powtórzył zapewne dane, jakie zebrał M. P. B a r s o v, Očerki russkoj istoričeskoj geografii, Varšava 1885, S. 174 - 180. Otóż nomenklatury ze rdzeniem kriv- powstały chyba niezależnie od Krywiczów, H. Ł o w m i a ń s k i, Początki Polski, t. II, op. cit., s. 92, M. J. Grinblat, Belorusy, o,p. cit., s. 102, wylicza on toponimy Krywicze w 10 rejonach: Głębokie, Dokszyce, Miadzioł, Wilejka, Mołodeczno, Iwie, Słonim, Lubań i Pińsk. Na badanym terenie nie udało się znaleźć Krywicz w rejonie Wilejki.
89 PSRL, II, s. 859.
90 J. Jakubowski, Studia nad stosunkami narodowościowymi na Litwie, op. cit., s. 4; H. Ł o w m i a ń s k i, Geneza ziemi połockiej, op. cit., s. 18 zaprzecza tezie, jakoby Niemen stanowił wówczas granicę etniczną litewsko-ruską na odcinku nowogródzkim. Wniosek ten należy ograniczyć: Niemen nie stanowił tej granicy tylko na wysokości Bielicy, gdzie utworzyła się niewielka enklawa ruska.
91 Dialekt ten zbadał językoznawca litewski A. Vidugiris w rozprawie; Zietelos tarmė, drukowanej częściowo w kilku artykułach.
92 Sądząc z występowania na terytorium Nowogródczyzny nazw Krywicze typu wyraźnie peryferyjnego wydaje się, iż odpowiada prawdzie określenie przez Dusburga ziemi Nowogródek jako terra Crivicia. L. V. Alekseev, Polockaja zemlja,. op. cit., s. 50 uważa, że osadnictwo krywickie kończyło się w rejonie Mińska-Zasławia, w X - XI wieku zaś zetknęło się rzekomo z kolonizacją Dregowiczów.
93 Dalsze osady litewskie w okolicy Wołkowyska: Wejszyce, Reksty, Żadejki, Lebiedzie, Skuraty, Wołpa, Niemejki, Zelwiany, Zelwa, Domieniszki, Pacewicze.
94 H. Łowmiański, Studia, t. I, op. cit., s. 53, tenże, Początki Polski, t. III, op. cit., s. 81.
95 L. V. A1ekseev, Polockaja zemlja, op. cit., s. 173.
96 Taki zasięg tych kurhanów wyznacza A. Tautavičius, Vostočnolitovskie kurgaļó, „Voprosy etničeskoj istorii narodov Pribaltiki po dannym archeologii, etnografii i antropologii", Moskva 1959, s. 128 - 153 i mapa s. 143.
97 Granica etniczna litewsko-ruska w X - XI wieku ustalona przez językoznawcę p. Butėnasa mniej więcej wzdłuż Prypeci, od Turowa na północ w kierunku na Połock i dalej na Newel-Psków, jest dla tego okresu anachronizmem. Mogła tak się kształtować kilka stuleci wcześniej, w momencie rozpoczęcia przez Słowian wschodnich ekspansji na ziemie białoruskie, zob. P. Butėnas, Jatva-Suduva. Pietinė Lietuva G. Valavičiaus 1559 ņ., Lietuvos girių aprašyme, Ed. V. Žemaitis, Chicago 1964, s. 77 i mapka na s. 179.
_________________
Tautos jėga ne jos narių vienodume, o vienybėje siekiant pagrindinio tikslo - Tautos klestėjimo.
|
|
Prisijungti
Registruotis
DUK
Ieškoti
Dalyvių sąrašas
